Trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, vai trò của văn hóa và con người ngày càng được khẳng định như một trụ cột quan trọng, là nền tảng và động lực cho sự phát triển bền vững. Tỉnh Đồng Nai, một trong những địa phương có vị trí chiến lược tại quan trọng trong vùng Đông Nam Bộ và vùng kinh tế trọng điểm phía Nam. Với những giá trị riêng biệt về vùng đất, con người Đồng Nai, phong phú về sinh học, đa nguồn văn hóa, Đồng Nai đã và đang nỗ lực không ngừng trong việc xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, con người để đáp ứng yêu cầu phát triển trong thời kỳ mới.
1. Tầm quan trọng của văn hóa – con người trong phát triển bền vững
Năm 1961, trong bài trả lời phỏng vấn Báo Nhân đạo thường trú tại Hà Nội, trước câu hỏi của phóng viên về nguyên nhân làm nên sức mạnh kỳ diệu của nhân dân trong chín năm kháng chiến chống Pháp để bảo vệ chính quyền non trẻ cũng như khí thế mãnh liệt của dân tộc Việt Nam trong công cuộc xây dựng đất nước sau khi hòa bình lập lại, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định: “Nhân dân nước chúng tôi có ý chí phi thường là do lòng tự trọng muốn sống làm người chứ không chịu làm nô lệ. Điều này cũng đúng với những nhà tri thức nước chúng tôi thiết tha với nền văn hóa dân tộc,… Có lẽ phải để lên hàng đầu những cố gắng của chúng tôi nhằm phát triển văn hóa,… Nền văn hóa nảy nở hiện thời là điều kiện cho nhân dân chúng tôi tiến bộ"[1] Những khẳng định đó của Người đã nói lên vai trò quan trọng của văn hóa trong công cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc cũng như trong công cuộc hòa bình xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Kế thừa, phát huy những tư tưởng, quan điểm của Người về văn hóa, con người Đảng ta trong quá trình lãnh đạo, chỉ đạo cách mạng hay trong công cuộc đổi mới, xây dựng chủ nghĩa xã hội cũng luôn quan tâm, chú trọng, đề cao vai trò, sức mạnh to lớn của văn hóa, coi văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực và là nguồn lực nội sinh quan trọng cho phát triển bền vững đất nước. Sau Đề cương văn hóa (năm 1943), Đảng tiếp tục ban hành Nghị quyết Trung ương năm khóa VIII (năm 1998) về “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc", đáp ứng những yêu cầu, đòi hỏi cấp bách của đời sống xã hội trong bối cảnh tình hình trong nước và quốc tế có nhiều chuyển biến. Gần đây nhất, ngày 09-6-2014, Ban Chấp hành Trung Đảng khóa XI đã ban hành Nghị quyết số 33-NQ/TW về “Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước", một trong những mục tiêu quan trọng mà Đảng ta nhấn mạnh là: “xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học. Văn hóa thật sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh"[2]
Ngày nay, trong xu thế giao lưu, hội nhập toàn cầu, văn hóa không chỉ là mục tiêu, động lực để phát triển kinh tế - xã hội mà nó là nguồn lực nội sinh quan trọng, tác động trực tiếp và gián tiếp vào quá trình ổn định, tăng trưởng bền vững của quốc gia, làm nên sức mạnh của dân tộc. Những kinh nghiệm trong chính sách phát triển văn hóa của Nhật Bản, Hàn Quốc, Xin-ga-po,… trong những thập niên vừa qua, cho thấy chiến lược về phát triển, quảng bá nguồn lực “sức mạnh mềm" của văn hóa như: phát triển mạnh ngành công nghiệp giải trí, truyền hình, điện ảnh, thời trang; xúc tiến có hiệu quả các hoạt động ngoại giao văn hóa, tổ chức các sự kiện năm văn hóa, tuần lễ văn hóa trên phạm vi toàn cầu; thúc đấy việc quảng bá văn hóa - du lịch,…đã mang lại nguồn thu nhập lớn, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, tạo dựng được uy tín và hình ảnh tốt đẹp của quốc gia trong lòng bạn bè thế giới.
Như vậy, cần khẳng định rằng văn hóa, con người không chỉ là nền tảng tinh thần của xã hội mà còn là mục tiêu và động lực của phát triển. Văn hóa tạo nên bản sắc riêng cho mỗi địa phương, định hình lối sống, giá trị và ý chí của con người. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, việc xây dựng văn hóa, con người Việt Nam nói chung và văn hóa, con người Đồng Nai nói riêng có tri thức, đạo đức, ý thức công dân, tinh thần sáng tạo là yếu tố quyết định để vượt qua các thách thức và tận dụng cơ hội để phát triển.
2. Vai trò lãnh đạo của Đảng bộ tỉnh Đồng Nai trong việc xây dựng văn hóa con người Đồng Nai trở thành nguồn lực, động lực quan trọng cho phát triển toàn diện và bền vững
Nhận thức rõ vị trí, vai trò của văn hóa trong quá trình phát triển kinh tế xã hội của địa phương, trong những năm vừa qua, cấp ủy, chính quyền Đồng Nai đã quan tâm lãnh đạo, đề ra nhiều kế hoạch, chủ trương, giải pháp để thúc đẩy và phát triển văn hóa nói chung và đặc trưng của văn hóa, con người Đồng Nai, cụ thể:
2.1. Trong định hướng chiến lược về xây dựng phát triển văn hóa, con người Đồng Nai
Trong những năm qua Tỉnh ủy, UBND tỉnh đã kịp thời ban hành và triển khai thực hiện các kế hoạch về xây dựng và phát triển văn hóa theo chỉ đạo của ban chấp hành Trung ương. Ngay sau khi Trung ương ban hành Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9/6/2014 của Ban chấp hành Trung ương Đảng (Khóa XI) về “Xây dựng và phát triển văn hóa con người đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước" (Sau đây gọi là Nghị quyết 33), Tỉnh ủy Đông Nai ban hành Kế hoạch số 257-KH/TU ngày 31/8/2015 của Ban Thường vụ Tỉnh ủy về thực hiện Nghị quyểt 33-NQ/TW; Kế hoạch số 2525/KH-UBND ngày 12/3/2021 triển khai thực hiện Kể hoạch số 397-KH/TU ngày 09/10/2020 của Tỉnh ủy thực hiện Kết luận số 76-KL/TW ngày 04/6/2020 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 09/6/2015 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) về "Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước"; Kế hoạch số 8554/KH-UBND ngày 22 tháng 7 năm 2021 của UBND về truyền bá rộng rãi những giá trị mới của con người Việt Nam thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, tập trung xây dựng con người Đồng Nai phát triển toàn diện; Kê hoạch số 92/KH-UBND ngày 22/4/2022 về thực hiện chiên lược phát triên văn hóa đên năm 2030 trên địa bàn tỉnh Đông Nai...Bên cạnh đó, các cơ quan, đơn vị trên địa bàn tỉnh, trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ được giao đã ban hành các kể hoạch, văn bản triển khai thực hiện nhiệm vụ xây dựng và phát triển văn hóa, tăng cường công tác quản lý nhà nước về văn hóa; góp phần nâng cao đời sống văn hóa tinh thần cho Nhân dân, tạo môi trường-văn hóa lành mạnh. Có thể nói, trong những năm qua, dưới sự lãnh đạo của Đảng việc xây dựng và phát triền văn hóa, con người Việt Nam nói chung và Đồng Nai nói riêng đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững trên địa bàn tỉnh đã đạt được những kết quả nhất định, thông qua việc triển khai các chương trình hành động cụ thể như:
- Đầu tư xây dựng các thiết chế văn hóa: Hệ thống thiết chế văn hóa, thể dục - thể thao giữ vai trò nòng cốt trong xã dựng đời sống văn hóa cơ sở, tổ chức các hoạt động tuyên truyền nhiệm vụ chính địa phương: tố chức sinh hoạt văn hóa, thể dục thể thao, tạo điều kiện cho Nhân dân phát huy nhu cầu sáng tạo và hưởng thụ văn hóa, góp phần xây dựng nền văn hói tiền tiền, đậm đà bản sắc dân tộc. Nhiều năm qua việc đầu tư xây dựng thiết chế hóa từ cấp huyện đến cơ sở đã được tỉnh quan tâm đầu tư xây dựng. Đến nay, toàn tỉnh có 11/11 huyện, thành phố có trung tâm văn hóa, thông tin và thể thao, đạt tỷ lệ 100%; 138/170 xã, phường, thị trấn có trung tâm văn hóa, thể thao - học tập cộng đồng, đạt tỷ lệ 81,2%; 865/932 ấp, khu phố có nhà văn hóa, đạt 92,8%. Thời giải qua, các địa phượng trong tỉnh đã quan tâm thực hiện nâng cao chất lượng hoạt động của các thiết chế văn hóa ở cơ sở, đáp ứng nhu cầu của người dân địa phương.
- Gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống: Các lễ hội, di sản văn hóa, nghệ thuật dân gian đặc trưng của Đồng Nai được bảo tồn và phát huy, góp phần xây dựng bản sắc văn hóa độc đáo, vừa truyền thống vừa hiện đại.
Quán triệt quan điểm xem di sản văn hóa là tài sản có giá trị, gắn kết cộng đồng các dân tộc và cốt lõi của bản sắc dân tộc, là cơ sở để sáng tạo những giá trị mới và giao lưu văn hóa. Cấp ủy các cấp luôn xem trọng và có nhiều giải pháp bản tồn, kế thừa và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, các giá trị văn hóa cách mạng. Công tác bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc được gắn kết với xây dựng đời sống văn hóa mới, bài trừ các hũ tục lạc hậu, mê tính, dị đoan. Từ năm 2014 đến nay, tỉnh đã thực hiện nhiều dự án, chương trình, đề tài về bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, di sản văn hóa phi vật thể ở các địa phương. Hoàn thành Chương trình mục tiêu quốc gia về Dự án Sưu tầm - Bảo tồn các giá trị di sản văn hóa phi vật thể ở Đồng Nai đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phê duyệt nhằm phục vụ cho công tác quản lý, nghiên cứu, bảo tồn và phát huy vốn văn hóa truyền thống của cộng đồng các dân tộc đang sinh sống trên địa bàn. Tỉnh đã phối hợp cùng Phân viện Văn hóa, Nghệ thuật Việt Nam tại thành phố Hồ Chí Minh xử lý hệ thống thông tin dữ liệu các phiếu điều tra, xây dựng Ngân hàng Thông tin dữ liệu về văn hóa phi vật thể ở Đồng Nai, kết quả thu được trên 300 trang báo cáo chuyên đề và tổng hợp.
Công tác sưu tầm, biên soạn thông tin, tư liệu di sản văn hóa các dân tộc đang sinh sống trên địa bàn tỉnh được lãnh đạo tỉnh đặc biệt quan tâm và chỉ đạo thực hiện hàng năm bằng nguồn vốn của Trung ương và của tỉnh . Có thể nói, Đồng Nai là một trong 21 địa phương phát triển tốt loại hình nghệ thuật đờn ca tài tử . Công tác bảo tồn, phát triển các giá trị văn hóa phi vật thể đã thực hiện các Đề tài nghiên cứu khoa học ; tiến hành kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể của cộng đồng các dân tộc thiểu số trên địa bàn các huyện, thành phố; kết quả thu được 10.000 hiện vật giúp cho quá trình nhận diện, đánh giá được giá trị, sức sống và mức độ tồn tại của các loại hình di sản văn hóa trong đời sống của đồng bào các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh để đề xuất biện pháp bảo tồn và phát huy giá trị của di sản.
Các di tích lịch sử, cách mạng được đầu tư, tôn tạo có ý nghĩa giáo dục sâu sắc, nhất là giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ như: Di tích Căn cứ Khu ủy miền Đông, Căn cứ Trung ương Cục miền Nam. Công tác sưu tầm, bảo quản các bộ sưu tập dân tộc được quan tâm. Đến nay đã thực hiện quay phim, chụp ảnh tư liệu trình diễn các lễ hội của đồng bào các dân tộc thiểu số phục vụ cho công tác nghiên cứu, bảo tồn phát huy các giá trị văn hóa các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh . Ngoài ra, còn biên soạn xuất bản các tác phẩm “Văn hóa văn vật Đồng Nai" và “Miếu thờ và lễ hội Làm Chay ở Biên Hòa". Hàng năm, tỉnh đều tham gia sưu tầm tư liệu, hình ảnh các lễ hội văn hóa dân gian của các dân tộc ... Đặc biệt, đã thực địa thu thập toàn bộ các loại cây, củ rừng dùng làm men và phương pháp ủ rượu cần truyền thống của đồng bào dân tộc Chơro. Đây là nguồn tư liệu quý, có giá trị phục vụ cho việc tìm hiểu, nghiên cứu, bảo tồn văn hóa đặc sắc này của người Chơro ở Đồng Nai.
- Kết hợp phát triển kinh tế với văn hóa: Đảng bộ tỉnh Đồng Nai đã chú trọng thúc đẩy việc kết hợp hài hòa giữa phát triển kinh tế với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa. Phát thế mạnh của một tỉnh nằm trong khu tam giác kinh tế trọng điểm phía Nam, là cửa ngõ kết nối vùng với nhiều vùng kinh tế của Việt Nam và hướng ra quốc tế; nằm trong tứ giác phát triển kinh tế của vùng kinh tế trọng điểm phía Nam với 3 địa phương nữa là Thành phố Hồ Chí Minh, Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu. Trong đó, Đồng Nai là mắt xích quan trọng trong liên kết nội vùng thông qua kết nối đa phương tiện như: đường bộ, đường sắt, đường thủy và đặc biệt là cảng hàng không quốc tế Long Thành tới đây sẽ hoàn thành đưa vào khai thác. Chính vì vậy, vị trí địa lý chính là một trong những tiềm năng, lợi thế để phát huy thế mạnh của lĩnh vực công nghiệp văn hóa như Quảng cáo, du lịch...Bên cạnh đó trong chiến lược phát triển các khu công nghiệp, khu đô thị mới không chỉ tập trung vào phát triển hạ tầng kinh tế mà còn chú trọng đến yếu tố văn hóa, môi trường sống và con người.
2.2. Trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo xây dựng con người Đồng Nai phát triển toàn diện về năng lực, trí tuệ, nhân cách hướng đến chân - thiện - mỹ
Hoàn thiện việc xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Đồng Nai thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Hướng các hoạt động văn hóa, giáo dục, khoa học vào việc xây dựng con người Đồng Nai có thế giới quan khoa học, có nhân cách, lối sống đẹp với các đặc tính cơ bản "yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo". Tăng cường giáo dục thẩm mỹ, gắn giáo dục thể chất với giáo dục tri thức, đạo đức, kỹ năng xã hội cho các tầng lớp Nhân dân, đặc biệt là thanh niên, thiếu niên. Thực hiện có hiệu quả Chỉ thị số 42-CT/TW của Ban Bí thư (khóa XI) về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thế hệ trẻ" giai đoạn 2015-2020; Quyết định số 1501/QĐ-TTg, ngày 28/8/2015 của Thủ tướng Chính phủ về “Đề án tăng cường giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức lối sống cho thanh niên, thiếu nhi và nhi đồng giai đoạn 2015 - 2020".
Xây dựng lối sống tuân thủ pháp luật, tôn trọng đạo lý "uống nước nhớ nguồn", "đền ơn đáp nghĩa", "tương thân tương ái", tôn vinh, nhân rộng các giá trị tốt đẹp, nhân văn. Khắc phục kịp thời việc lợi dụng hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo để truyền bá tư tưởng duy tâm thần bí, thực hiện mê tín dị đoan, gây mất an ninh trật tự. Đấu tranh loại trừ các sản phẩm văn hóa độc hại, các hành vi tiêu cực, cơ hội, vi phạm pháp luật, truyền bá tư tưởng sai trái, lối sống thực dụng, trái với thuần phong mỹ tục của dân tộc, ảnh hưởng xấu đến xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam.
Gắn kết xây dựng môi trường văn hóa với bảo vệ môi trường sinh thái; đưa nội dung giáo dục đạo đức con người, đạo đức công dân vào các hoạt động giáo dục của xã hội; tỉnh tiếp tục triển khai thực hiện chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030. Nhân rộng mô hình gia đình văn hóa tiêu biểu, có nền nếp, ông, bà, cha mẹ mẫu mực, con cháu hiếu thảo, vợ chồng hòa thuận, anh chị em đoàn kết thương yêu nhau. Thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, tang, lễ hội. Các phong trào xây dựng gia đình văn hóa; khu phố, ấp văn hóa; khu nhà trọ văn hóa; cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp đạt chuẩn văn hóa tiếp tục được triển khai, nhân rộng và phát triển. Các mô hình tự quản trong cộng đồng dân cư và tổ chức hoạt động văn hóa, thể thao phù hợp, phong phú thiết thực, phát huy hiệu quả góp phần nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho Nhân dân, giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, thúc đẩy phát triển kinh tế của tỉnh nhà gắn với tinh thần Nghị quyết số 12-NQ/TU.
Việc xây dựng và phát triển văn hóa phục vụ con người tại Đồng Nai cũng được tỉnh đặt lên hàng đầu. Công tác tuyên truyền cổ động các ngày lễ, kỷ niệm, các sự kiện chính trị trọng đại, các chủ trương, chính sách pháp luật của Đảng và Nhà nước được chú trọng. Duy trì và phát triển phong trào văn nghệ quần chúng từ tỉnh đến cơ sở, thông qua việc tổ chức các hội thi, hội diễn thu hút hàng nghìn diễn viên tham gia, nhiều chương trình, tiết mục đạt chất lượng cao, dàn dựng công phu đặc sắc, với các chuyên đề về dân gian, dân tộc ở cơ sở... đưa các sản phẩm văn học, nghệ thuật, các chương trình biểu diễn nghệ thuật về cơ sở, vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, các khu công nghiệp góp phần đưa chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước đến với đông đảo quần chúng Nhân dân, đảm bảo cho Nhân dân được tham gia sáng tạo các giá trị văn hóa mang tính cộng đồng.
Tóm lại: Xây dựng văn hóa – con người Đồng Nai không chỉ là trách nhiệm của riêng Đảng bộ mà còn là của toàn thể nhân dân trong tỉnh. Với sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng bộ tỉnh Đồng Nai, sự đồng lòng của toàn dân, chúng ta tin tưởng rằng văn hóa – con người Đồng Nai sẽ thực sự trở thành nguồn lực, động lực quan trọng, góp phần đưa tỉnh nhà phát triển bền vững trong tương lai.
[1] Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, H, 2011, t. 13, tr. 190
[2] Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, Báo Nhân Dân, số 21.449, ra ngày 12-06-2014, tr. 5